The DIP-SIPA 13 Postscardware Fonts

ถึงจะช้าไปหน่อย (ทราบข่าวหลายวันแล้ว แต่เพิ่งมีเวลาเขียน) แต่ก็ขอเขียนถึง ฟอนต์สารบรรณและ ๑๓ ฟอนต์ "แห่งชาติ" ของ SIPA และกรมทรัพย์สินทางปัญญา ที่ ครม. ได้มีมติเห็นชอบให้หน่วยงานภาครัฐติดตั้งเพื่อใช้เป็นฟอนต์มาตรฐาน

ก่อนอื่นต้องขอชื่นชมกับก้าวสำคัญก้าวนี้ ที่หน่วยงานรัฐจะสลัดหลุดจากการบังคับใช้ฟอนต์เอกชนเจ้าใดเจ้าหนึ่ง มาเป็นฟอนต์ที่ใช้ได้ฟรีทุกแพลตฟอร์ม แต่ในความชื่นชมก็มีความผิดหวังที่อยากให้ได้รับการแก้ไข

ข้อแรก คือการทำแบนเนอร์ "๑๓ ฟอนท์แห่งชาติ" นั้น ทำให้เกิดความสับสนกับโครงการเดิมที่มีอยู่ คือ โครงการฟอนต์แห่งชาติ ของเนคเทค ซึ่งปัจจุบัน TLWG กำลังดูแลอยู่ในฐานะส่วนหนึ่งของโครงการ ThaiFonts-Scalable ผมคิดว่าถ้าโครงการใหม่นี้ไม่ใช่การสานต่อโครงการเก่า ก็ไม่ควรจะใช้ชื่อซ้ำกันให้เป็นที่สับสน น่าจะใช้ชื่ออื่น เช่น ชื่อที่จั่วหัวในเว็บ f0nt.com ว่า ฟอนต์มาตรฐาน ก็เป็นชื่อที่ดีครับ

ข้อสอง คือปัญหาเรื่อง license ของฟอนต์ชุดนี้ ซึ่งผมเคยเขียนถึงไปหลายครั้งแล้ว (เช่น DIP-SIPA Fonts License, Thai Fonts Siampradesh (non-free), Postcardware) จะทำให้ฟอนต์ชุดนี้ไม่สามารถผลักดันให้เข้าสู่ distro กระแสหลักได้ กล่าวคือ มันจะเป็นได้อย่างดีที่สุดก็ national ไม่มีทางไปสู่ international หรือ "worldwide development" ตามเจตน์จำนงของ license ได้ และมันก็จะต้องติดแหง็กอยู่ที่ ThaiOS ของ SIPA ไปตราบชั่วฟ้า SIPA สลาย คือโครงการปิดเมื่อไรก็จบกัน ไม่มีใครสามารถจะแก้ไขปรับปรุงฟอนต์ชุดนี้ต่อไปได้อีก

ขอทบทวนปัญหาของ license อีกครั้ง เพื่อเตือนความจำว่าทำไมมันถึงจะเป็นเช่นนั้น

ปัญหาที่หนักที่สุดอยู่ที่เงื่อนไขข้อ 2 ของ license ของฟอนต์:

2. If you wish to adapt this Font Computer Program, you must notify copyright owners (DIP & SIPA) in writing.

ปัญหาคือ:

• ใน license บอกให้เขียนแจ้งเป็นลายลักษณ์อักษร แต่ไม่ได้ระบุที่อยู่ที่จะให้แจ้งเลย ว่าจะให้ติดต่อไปที่ไหน บอกเพียงชื่อ "DIP & SIPA" เท่านั้น อย่าลืมว่าเมื่อฟอนต์นี้ go worldwide แล้ว การติดต่อหน่วยงานราชการไทยจากต่างประเทศไม่ใช่เรื่องง่าย จะไปทึกทักว่านักพัฒนาฟอนต์อิสระที่แอฟริกาจะสามารถค้นหาที่อยู่ทางไปรษณีย์ของหน่วยงานรัฐของไทยได้เองแล้วส่งมาอย่างถูกต้องนั้นไม่ได้
• แม้กระนั้น การต้องแจ้งเป็นลายลักษณ์อักษรนั้น วัฒนธรรมเสรี (free culture) เขาถือว่าเป็นอุปสรรคที่ทำให้เลิกล้มความตั้งใจแล้วไปหาตัวเลือกอื่นได้ง่าย ๆ เพราะในทางปฏิบัติแล้ว การแจ้งเป็นลายลักษณ์อักษรจะต้องการคำตอบรับจากเจ้าของ เพื่อให้มีหลักฐานยืนยันในภายหลังว่าได้แจ้งเป็นลายลักษณ์อักษรตามเงื่อนไขของ license แล้ว และหากเจ้าของไม่ตอบรับ ก็จะไม่มีอะไรรับประกันได้เลยว่าจะสามารถเริ่มแก้ไขได้ การตอบรับหรือไม่ตอบรับจึงไม่ต่างอะไรกับการอนุญาตหรือไม่อนุญาตให้แก้ไข ดังนั้น ไม่ว่า license จะให้เสรีในการแก้ไขอย่างไรก็ตาม ถ้ามันเป็นเสรีภาพที่ต้องได้รับการอนุญาต มันก็ไม่ต่างกับการเจรจาขอใช้ license ของซอฟต์แวร์ proprietary ทั่วไปเลย
• license นี้ขาดความยั่งยืน จะเกิดอะไรขึ้นถ้าโครงการนี้ถูกปิดไปจากแผนงานของ DIP และ SIPA คนที่เขียนเข้ามาจะได้รับการตอบสนองหรือไม่? ฟอนต์ชุดนี้คงจะตายไปพร้อมกับการปิดโครงการในหน่วยงานทั้งสองโดยไม่มีใครปรับปรุงแก้ไขต่อได้

ปัญหาของ license ข้อนี้ มีคนทำผิดพลาดบ่อยจนเขามีศัพท์เฉพาะสำหรับเรียก ว่า Postcardware และไม่ถือเป็นซอฟต์แวร์เสรีหรือโอเพนซอร์สครับ ถ้าเป็นไปได้ก็ขอเสนอให้ตัดข้อนี้ออก

ปัญหาอีกข้อหนึ่งของ license นี้คือเงื่อนไขที่ไม่ตรงกันระหว่างฉบับภาษาอังกฤษกับภาษาไทยในเงื่อนไขข้อ 3:

No adapted version of Font Computer Program may use the Reserved Font Name(s), ...

ซึ่งฉบับไทยได้แปลไว้ว่า:

เมื่อดัดแปลงโปรแกรมคอมพิวเตอร์ฟอนต์นี้แล้ว ห้ามผู้ดัดแปลงใช้ชื่อฟอนต์เดิม ...

กล่าวคือ ฉบับภาษาอังกฤษบอกว่า เมื่อดัดแปลงฟอนต์แล้ว "ห้ามใช้ชื่อที่สงวนไว้" แต่ฉบับไทยแปลว่า "ห้ามใช้ชื่อฟอนต์เดิม" ซึ่งความหมายต่างกัน และมีนัยสำคัญในทางปฏิบัติ เช่น ฟอนต์เริ่มแรกชื่อ A นายสมชายดัดแปลงแล้วเปลี่ยนชื่อเป็น B ต่อมานายสมศักดิ์เอาฟอนต์ B ของนายสมชายไปดัดแปลงต่อ ถ้า "ห้ามใช้ชื่อที่สงวนไว้" นายสมศักดิ์จะยังสามารถใช้ชื่อฟอนต์ B ต่อไปได้ เพราะไม่ใช่ชื่อที่สงวนไว้ แต่ถ้า "ห้ามใช้ชื่อฟอนต์เดิม" นายสมศักดิ์จะใช้ชื่อฟอนต์ B อีกไม่ได้ เพราะเป็นชื่อฟอนต์เดิมที่มีการคุ้มครองไว้โดย license และถ้าใครดัดแปลงต่อจากนายสมศักดิ์อีก (เช่น อาจจะเป็นโครงการ Fedora ที่จำเป็นต้องสามารถแก้บั๊กให้ผู้ใช้ได้) ก็จะต้องใช้ชื่อที่ต่างจากนายสมศักดิ์อีก เป็นอย่างนี้ทุกครั้งไป

การแก้ไข: ควรแก้คำแปลภาษาไทยให้เป็น "ห้ามผู้ดัดแปลงใช้ชื่อที่สงวนไว้" ให้เหมือนฉบับภาษาอังกฤษ

ผมไม่ทราบว่าเขียน blog ไว้แบบนี้ จะไปถึงผู้ที่เกี่ยวข้องโดยตรงหรือเปล่า เพราะผมก็ได้เคยพยายามแจ้งทางเมลตรงแล้ว สุดท้ายก็ไม่มีการตอบสนองอะไรจากผู้มีอำนาจตัดสินใจ จึงได้แต่เขียนบันทึกไว้เพื่อใช้อ้างอิงต่อไปครับ