หลังจากที่ ดาวพลูโตถูกลดชั้นจากทำเนียบดาวเคราะห์ เมื่อสองปีก่อน เร็ว ๆ นี้ (11 มิ.ย.) ก็มีข่าวเล็ก ๆ ออกมาจากสหพันธ์ดาราศาสตร์สากล (IAU) เกี่ยวกับ การบัญญัติคำว่า plutoid สำหรับเรียกเทหวัตถุในระบบสุริยะที่คล้ายพลูโต ซึ่งครั้งนี้ข่าวไม่ได้ครึกโครมเหมือนเมื่อครั้งลดชั้น แต่การนำเสนอข่าวของสำนักข่าวต่าง ๆ ในไทยนี่สิ ที่ทำให้น่าเป็นห่วง ว่าจะทำให้เกิดความเข้าใจผิดกันใหญ่หลวง
เท้าความเรื่องการลดชั้นพลูโตคร่าว ๆ (เคยบันทึกไว้ใน blog เก่า) คือจากความพิลึกกึกกือของพลูโตที่ทำให้เกิดข้อถกเถียงกันมานาน ว่าจะยังคงจัดให้พลูโตเป็นดาวเคราะห์อยู่หรือเปล่า จนกระทั่งมีการพบ trans-Neptunian object เพิ่มขึ้น เป็นการเร่งรัดให้จัดหมู่พลูโตโดยด่วน เพื่อความชัดเจนว่าจะนับดาวเคราะห์เพิ่มเป็น 10, 11, ... ดวง หรือจะเป็นอย่างอื่น ในที่สุดก็ตกลงกันให้ปลดพลูโตลงจากทำเนียบดาวเคราะห์ เพื่อมาเป็นหัวขบวนให้กับเทหวัตถุชนิดใหม่ที่เรียกว่า "ดาวเคราะห์แคระ" (dwarf planet) โดยเพิ่มนิยามดาวเคราะห์ (planet) ว่าต้องมีคุณสมบัติดังนี้
- โคจรรอบดาวฤกษ์ และไม่ได้เป็นดวงจันทร์บริวารของดาวเคราะห์อื่น
- มีมวลมากพอที่จะสร้างแรงโน้มถ่วงในตัวเอง เอาชนะแรงยึดเหนี่ยวของของแข็ง จนจัดรูปร่างตัวเองในลักษณะเดียวกับ สมดุลไฮโดรสแตติก คือมีรูปร่างเกือบกลม
- มีแรงโน้มถ่วงมากพอที่จะ เก็บกวาดวัตถุอื่น ที่ผ่านเข้ามาในวงโคจร จนกลายเป็นผู้ครอบครองวงโคจรแต่ผู้เดียว
เทหวัตถุที่ขาดคุณสมบัติข้อสุดท้ายเพียงข้อเดียว โดยมีมวลมากพอจะจัดรูปร่างตัวเองให้เกือบกลม แต่ไม่มากพอจะเก็บกวาดวัตถุอื่นในวงโคจร ก็ให้เรียกว่า "ดาวเคราะห์แคระ" (dwarf planet) ส่วนเทหวัตถุที่ไม่สามารถแม้แต่จะจัดรูปร่างตัวเองให้เกือบกลม ก็ให้เรียกว่า "ดาวเคราะห์น้อย" (asteroid) ต่อไป
ดาวพลูโตซึ่งกลมแต่ไม่สามารถครอบครองวงโคจรแต่ผู้เดียว โดยใช้วงโคจรร่วมกับ แครอน ดวงจันทร์บริวารในลักษณะคู่เต้นรำที่จับมือกันเหวี่ยงตัวไปรอบจุดศูนย์ถ่วงระหว่างกัน จึงถูกจัดกลุ่มใหม่ให้เป็นดาวเคราะห์แคระมาตั้งแต่บัดนั้น
พร้อมกันนั้น ก็มีการเลื่อนชั้น ซีรีส ดาวเคราะห์น้อยที่ใหญ่ที่สุดและมีรูปร่างเกือบกลม ให้ขึ้นมาเป็นดาวเคราะห์แคระไปด้วย พร้อมกับจัดกลุ่มให้ 2003 UB313 ซึ่งเป็น trans-Neptunian object ที่ในขณะนั้นมีชื่อเล่นว่า Xena และปัจจุบันได้ชื่ออย่างเป็นทางการว่า Eris เป็นดาวเคราะห์แคระไปด้วย รวมทั้งแครอน ดวงจันทร์บริวารของพลูโต ก็พลอยได้เป็นดาวเคราะห์แคระไปด้วย
สรุปว่าในครั้งนั้น ระบบสุริยะมีดาวเคราะห์เหลือ 8 ดวง และมีดาวเคราะห์แคระ 4 ดวง (ซีรีส, พลูโต, แครอน, Xena/Eris)
แล้วข่าวจาก IAU ครั้งนี้ ก็เป็นการบัญญัติคำสำหรับเรียกดาวเคราะห์แคระที่มีแกนหลักของวงโคจรโตกว่าของเนปจูน โดยใช้คำว่า "พลูตอยด์" (plutoid) ซึ่งในขณะนี้ มีพลูตอยด์ที่ได้รับการรับรองอย่างเป็นทางการ 2 ดวง คือพลูโต และอีริส ส่วนแครอนนั้น ไม่นับเป็นดาวเคราะห์แคระแล้ว เพราะถือเป็นดวงจันทร์บริวารของพลูโต จึงไม่ใช่พลูตอยด์เช่นกัน
นั่นคือสาระของข่าวจาก IAU ทีนี้มาดู ว่าแหล่งข่าวในบ้านเรารายงานว่ายังไงกันบ้าง
ดูเหมือนข่าวในไทยเกือบทั้งหมด จะคัดต่อ ๆ กันมาจากแหล่งเดียว จึงรายงานไปในทางเดียวกัน ว่า ดาราศาสตร์โลกเปลี่ยนชื่อดาวพลูโตเป็นพลูตอยด์ ตัวอย่างเช่น:
อย่างไรก็ดี มีแหล่งข่าวบางแหล่งที่รายงานต่างออกไป เช่น:
- ไทยโพสต์ เนื้อหาดูจะผ่านการกลั่นกรองมาอย่างดี ไม่มีการเปลี่ยนชื่อดาว แต่ก็ปรากฏว่ามีจุดบอดอยู่บ้าง คือไม่ได้อ้างถึงซีรีสเลย โดยระบุว่า "ต่อไปนี้ วัตถุที่เป็น 'ดาวเคราะห์แคระ' จะถูกจัดเป็นพวก 'plutoids'" เป็นการเหมารวมดาวเคราะห์แคระทั้งหมดเป็นพลูตอยด์ และระบุชื่อเพียงสองดวง คือพลูโตและอีริส จึงเป็นการตัดซีรีสออกจากสารบบดาวเคราะห์แคระแบบกลาย ๆ
- blognone ไม่มีการเปลี่ยนชื่อดาว แต่รายงานในทำนองเดียวกับไทยโพสต์ ว่า plutoid เป็นคำใหม่สำหรับเรียกดาวเคราะห์แคระ โดยไม่ได้แยกแยะ ทำให้กรณีของซีรีสตกจากความเป็นดาวเคราะห์แคระแบบกลาย ๆ ไปด้วย แถมยังให้ข้อมูลที่คลาดเคลื่อนด้วย ว่าพลูโตถูกปลดจากทำเนียบดาวเคราะห์เพราะอยู่ห่างจากดวงอาทิตย์มากเกินไป
- foosci เดิมรายงานว่าพลูโตถูกเปลี่ยนชื่อเป็นพลูตอยด์ แต่หลังจากทักท้วงไปแล้ว ก็ได้ปรับเนื้อหาใหม่ รวมทั้งแก้รายละเอียดปลีกย่อยเกี่ยวกับนิยามของดาวเคราะห์แคระด้วย แต่ก็ยังเหลือจุดบอดอยู่ ที่บอกว่า ได้มีการตั้งชื่อให้ใหม่ เพื่อให้เหมือนกับดาวเคราะห์แคระดวงอื่น ซึ่งก็ยังคงย้ำอยู่ดีว่ามีการเปลี่ยนชื่อ แถมระบุเงื่อนไขของชื่อดาวเคราะห์แคระที่คลาดเคลื่อนด้วย (ดาวเคราะห์แคระไม่ได้ชื่อลงท้ายด้วย -oid แต่เท่าที่จับแนวทางของชื่อ น่าจะเป็นเทพเจ้าของกรีกเหมือนดาวเคราะห์น้อย [ในขณะที่ดาวเคราะห์จะได้ชื่อเทพเจ้าโรมัน] ชื่อซีรีส (เทพเจ้ากรีก) และพลูโต (เทพเจ้าโรมัน) เป็นชื่อเดิม คงไม่มีการเปลี่ยน แต่เมื่อดูจากชื่อ อีริส (Eris) ซึ่งเป็นเทพเจ้ากรีกแล้ว ก็ทำให้คาดเดาได้ว่าพลูตอยด์ดวงใหม่ ๆ คงจะได้ชื่อของเทพเจ้ากรีกตามอย่างดาวเคราะห์น้อย)
ถ้าพิจารณาให้ดี ข้อเท็จจริงที่แหล่งข่าวน่าจะรายงาน จึงควรจะเป็นว่า:
- ไม่มีการเปลี่ยนชื่อดาวพลูโต
- มีคำใหม่คือ "พลูตอยด์" สำหรับเรียกดาวเคราะห์แคระ ที่อยู่ห่างจากดวงอาทิตย์มากกว่าเนปจูนออกไป (ไม่ใช่เรียกดาวเคราะห์แคระทั้งหมดว่าเป็นพลูตอยด์)
- ซีรีสยังเป็นดาวเคราะห์แคระอยู่ แต่ไม่ใช่พลูตอยด์เพราะอยู่ในแถบดาวเคราะห์น้อยระหว่างวงโคจรของดาวอังคารกับดาวพฤหัสบดี ไม่มีการตั้งชื่อให้กับกลุ่มดาวเคราะห์แคระที่อยู่บริเวณนี้ เพราะมีเพียงซีรีสเพียงดวงเดียว
- ปัจจุบัน ระบบสุริยะมีดาวเคราะห์แคระอย่างเป็นทางการ 3 ดวง คือ ซีรีส, พลูโต, อีริส โดยเป็นพลูตอยด์เสีย 2 ดวง คือ พลูโต และอีริส
- สาเหตุของการลดชั้นพลูโตจากความเป็นดาวเคราะห์ อยู่ที่ขนาดของพลูโต ที่ไม่ใหญ่พอจะเก็บกวาดมวลสารจนเป็นผู้ครอบครองวงโคจรแต่ผู้เดียวได้ ไม่เกี่ยวกับสาเหตุอื่น ๆ
ช่วยกันแก้ข่าวด้วยนะครับ ก่อนที่ครูจะเริ่มสอนนักเรียนด้วยข้อมูลผิด ๆ ตามข่าว
Update (13:38): เพิ่มลิงก์ช่อง 7 และ Shincamp
ป้ายกำกับ: science
