Synthetic Font and Hinting

แจ้งข่าวการเปลี่ยนแปลงที่น่าสนใจใน thaifonts-scalable CVS (กันข้อครหาว่าหมกเม็ด) มีสองรายการ

รายการแรก คือการสังเคราะห์ฟอนต์ Browallia ด้วย Garuda ที่ย่อขนาดลง เพื่อช่วยให้ผู้ใช้ที่ใช้เอกสารจากวินโดวส์ที่มีการระบุฟอนต์ดังกล่าว สามารถดูหรือพิมพ์เอกสารได้ในขนาดเท่าเดิม (โดยประมาณ) โดยอาศัย fontconfig rule

การสังเคราะห์ฟอนต์นี้ ได้ไอเดียจากการสนทนากับเจ้าหน้าที่ SIPA (คุณภาคภูมิ) และถูกกระตุ้นอีกครั้งจากการพูดคุยกับ นิวตรอน (ใครบางคนบ่นผ่านเขามา) เพียงแต่ solution ของ SIPA นั้น น่าเป็นห่วงว่าจะเข้าใน distro ต่าง ๆ ไม่ได้ จึงหวังว่าการสังเคราะห์จากฟอนต์ที่เป็นซอฟต์แวร์เสรี จะช่วยให้ผู้ใช้ได้ใช้งานเร็วขึ้น

กฎที่ผมเขียนครั้งแรกทำงานได้ แต่เยิ่นเย้อ ได้ กำธร ยื่นมือช่วย ทำให้กฎกระชับขึ้น

ขณะนี้ สังเคราะห์ได้แค่ฟอนต์ Browallia เท่านั้น ส่วน Angsana นั้น รอเนคเทคช่วยดำเนินการทางกฎหมายเกี่ยวกับฟอนต์กินรี (ฟอนต์แห่งชาติลำดับที่ ๑) ซึ่งถ้าไม่ใช้เวลานานเกินไปนัก ก็อาจได้ใช้ภายใน Ubuntu hardy นี้ ก็ช่วยกันเชียร์เนคเทคกันนะครับ ^_^

หมายเหตุเกี่ยวกับฟอนต์กินรี: มีทางเลือกหนึ่งอยู่ คือ ฟอนต์ Angsima ของคุณ wd แต่ผมอยากได้ฟอนต์กินรีมากกว่าถ้าทำได้ เพราะได้ปรับแต่งมาค่อนข้างนานแล้ว รวมทั้ง ตัว Italic ที่ได้ทำเพิ่มไว้แล้วด้วย จะติดอยู่ก็แค่หัวข้อทางกฎหมายเท่านั้น ที่ทำให้ไม่สามารถ release ได้ แต่ถ้ารอไม่ไหวจริง ๆ ก็คงได้พึ่งพาคุณ wd ละ (แล้วมาเริ่มทำ italic กันใหม่)

รายการที่สอง คือการเพิ่ม TrueType Instruction (hint) ในฟอนต์ทุกตัว หลังจากที่ได้ใช้ Arundina เป็นหนูทดลองความสามารถใหม่ของ fontforge ไปแล้ว ผลที่ได้ยังไม่ถึงกับดีมาก แต่ก็ถือว่ายอมรับได้ ดังตัวอย่างฟอนต์ Loma 10pt:

การเพิ่มครั้งนี้ ไม่ได้เพิ่มในแฟ้ม fontforge โดยตรง แต่ใช้วิธีสั่งผ่านสคริปต์อัตโนมัติขณะ generate เพราะการเพิ่มใน source ทำให้ edit ไม่สะดวก เมื่อติดปัญหา instruction outdated อยู่เรื่อย ๆ อีกทั้งเราก็ยังไม่สนใจจะ fine tune hint เองในตอนนี้

หลังจากลองใช้งานเองอยู่พักหนึ่ง โดยส่วนใหญ่ก็พอดูได้ แต่ดูเหมือนจะมีปัญหากับฟอนต์ตัวหนาบางฟอนต์อยู่ บางที ผู้ใช้บางท่านอาจเลือกปิด hint ก็ได้

Arundina Font

ได้รับการติดต่อจาก SIPA เมื่อหลายเดือนก่อน ให้ทำ deb สำหรับฟอนต์ Arundina ที่ SIPA จ้างบริษัทแห่งหนึ่งทำ เพื่อใช้กับฟอนต์ DejaVu ทำเสร็จแล้ว ก็ import เข้า TLWG CVS เพื่อพัฒนาต่อให้เข้ากับ DejaVu จริง ๆ

ก่อนทำ: ใช้ Arundina Sans 10pt ซึ่งขนาดตัวอักษรจะเล็กจนอ่านไม่ออก ตามปกติของฟอนต์ไทยบนวินโดวส์

ต้องใช้ฟอนต์ขนาด 17pt ขนาดถึงจะใกล้เคียงกับ DejaVu Sans 10pt:

เริ่มทำ: scale ด้วยอัตราส่วน 173.6% (คำนวณจาก X-height ของ DejaVu Sans เทียบกับของ Arundina Sans) ปรากฏว่า TrueType hint เละ

ลอง clear instruction ดู ค่อยยังชั่วหน่อย

แล้วก็ใช้ auto instruction แบบ Nowakowski ใน fontforge รุ่นใหม่:

คิดว่าสวยงามพอสมควรเลยนะ ถ้าเทียบกับ fontforge รุ่นก่อน พอเทียบเคียงกับ hint เดิมในรูปที่สองได้

blog ให้ดูกันก่อน ถ้าโอเคผมก็จะ commit แล้วก็จะได้ทำอย่างอื่นกับฟอนต์ต่อไป เช่น ข้อมูล OpenType

On Descenders of Yo Ying and Tho Than

ใน blog เรื่องต้นกำเนิดอักษรไทย เมื่อเดือนที่แล้ว bact' ได้พูดถึงหนังสือ "ศัพท์สันนิษฐานและอักษรวินิจฉัย" ของ จิตร ภูมิศักดิ์ ซึ่งรวมบทความเกี่ยวกับนิรุกติศาสตร์และอักษรศาสตร์ภาษาไทยของจิตร โดยมีบทความเรื่องที่มาของเชิงในพยัญชนะ ญ ฐ ของไทย ตอนนี้ เขาส่งหนังสือมาให้ผมอ่านแล้ว ขอบคุณครับ bact'

ได้มาแล้ว ผมเปิดหาบทความที่ว่าทันที แต่หลังจากกราดอ่านคำนำบรรณาธิการเกี่ยวกับที่มาของบทความในหมวดอักษรวินิจฉัย และพบว่าไม่มีต้นฉบับบทความเรื่องเชิง ฐ ก็รู้สึกผิดหวังนิด ๆ ที่ไม่มีเนื้อหาที่ต้องการมากกว่าเรื่อง ญ เสียอีก

แต่เรื่อง ญ ที่อ่านไป แม้จะไม่ผิดจากที่คิดไว้มากนักเรื่องเหตุผลของการมีเชิงและการตัดเชิงเมื่อประสมสระล่าง แต่ก็ได้ข้อมูลเพิ่มเติมเกี่ยวกับวิธีเขียน ญ รูปเชิงในหนังสือไทยโบราณ ทำให้ย้อนกลับไปอ่านหนังสือจินดามณีได้เข้าใจยิ่งขึ้น

พูดถึงเชิงของ ญ ก่อน จิตร อธิบายว่าพยัญชนะเขมรมีสองส่วน คือส่วนรูปเต็มกับรูปเชิง ซึ่งรูปเต็มจะใช้เขียนบนบรรทัดปกติ ส่วนรูปเชิงจะใช้เขียน "สังโยค" ซ้อนใต้พยัญชนะเมื่อมีการควบกับพยัญชนะอื่นหรือเป็นตัวสะกด เช่น "รงฺค" เขียนเป็น "រង្គ" (ลงฟอนต์ภาษาเขมรเช่น ttf-khmeros ใน Debian/Ubuntu และใช้ Gecko รุ่น Gran Paradiso นะครับ Pango จะสามารถ render ภาษาเขมรได้) แต่สำหรับ ญ นั้น รูปร่างคือ ញ ซึ่งจะมีเส้นตวัดด้านล่างเป็นส่วนหนึ่งของพยัญชนะ จะต้องคงไว้เสมอ มิฉะนั้นจะสับสนกับพยัญชนะตัวอื่นได้ คือจะเหมือน "พา" (ពា) นอกจากนี้ รูป ญ ของอักษรขอมในช่วงพุทธศตวรรษที่ ๑๘-๑๙ ยังคล้ายกับตัว ณ (ណ) อีกด้วย โดยต่างกันที่ ญ มีเส้นตวัดด้านล่าง (ขออภัยที่ขี้เกียจวาดอักษรขอมโบราณลง blog) เส้นตวัดใต้อักษร ญ ในภาษาเขมรจึงสำคัญมาก

• คนไทยหลังสมัยพ่อขุนรามคำแหงจึงรับเอานิสัยการเขียนเส้นตวัดใต้ ญ นี้มาใช้ในภาษาไทย โดยเริ่มปรากฏในศิลาจารึกสมัยพญาฦๅไทยซึ่งเป็นราชนัดดาเป็นอย่างช้า โดยไม่ทราบว่าในสมัยพญาเลอไทยราชโอรสนั้น เขียนเส้นตวัดใต้ ญ หรือยัง เนื่องจากไม่ปรากฏหลักฐานตัวเขียนของสมัยนั้นเลย
• เส้นตวัดใต้ ญ นั้น เริ่มแรกคงตวัดจากขวามาซ้ายเหมือนเขมร แต่ต่อมาคนเขียนเขียนตามใจจนกลายเป็นซ้ายไปขวาแบบในปัจจุบัน
• เหตุที่ไทยรับวิธีเขียนแบบเขมรมา ก็เข้าใจไม่ยาก ในเมื่ออักษรเขมรก็เป็นภาษาครูของอักษรไทยอยู่แล้ว อีกทั้งขณะนั้นเขมรมีอิทธิพลมากในภูมิภาคนี้ จารึกต่าง ๆ ยังต้องใช้ภาษาไทยปนเขมร เหมือน ๆ กับที่สมัยนี้ใช้ภาษาไทยปนอังกฤษกัน

แต่เมื่อจะสังโยคอักษรอื่นใต้อักษร ญ จะตัดเส้นตวัดล่างออกเพื่อไม่ให้รกรุงรัง เช่น "ปญฺจ" เขียนเป็น "បញ្ច" (ในอักษรขอมโบราณ จะเขียนอักษรเชิงโดยลากเส้นต่อเนื่องจากเส้นกลางของ ญ ที่ตัดเชิงแล้วลงมาด้วย)

• ฉะนั้น จึงไม่น่าแปลกที่เวลาเราจะเขียนสระล่างใต้ ญ จึงต้องตัดเส้นตวัดออกก่อน เป็นธรรมเนียมที่รับมาจากภาษาเขมรนั่นเอง

ส่วนรูปเชิงของ ญ นั้น ในอักษรขอมโบราณจะตัดขีดหลังของ ញ ออก แล้วลากเส้นตวัดล่างให้สูงขึ้นมาทางซ้ายของอักษร ทำให้รูปร่างดูคล้ายเลข ๒ ไทยหางยาว โดยมีขยักด้านขวาอีกขยักหนึ่ง (ขี้เกียจวาดอีกแล้วครับท่าน) แต่นานเข้า ก็ค่อย ๆ หวัดจนเหลือแค่รูป ្ញ เช่นในคำว่า "ปฺราชฺญ" เขียนเป็น "ប្រាជ្ញ" (สังเกตว่ารูปเชิงของ ร จะตวัดขึ้นไปทางซ้าย และ ป (ប) เมื่อประสมกับสระอา (ា) จะเชื่อมรวมเป็น បា จากนั้น ตัว ជ ถัดมาคือ ช และขีดตวัดด้านล่างคือรูปเชิงของ ญ)

• ตรงนี้ มีอิทธิพลต่อภาษาเขียนของไทยอยู่ระยะหนึ่ง โดยในการเขียนคำที่มี ญ การันต์ เช่น ปราชญ, สรรเพชญ ในสมัยก่อน จะใช้ขีดตวัดด้านล่างจากขวามาซ้ายแทน ญ เช่น ปราช្ញ สรรเพช្ញ (ขยับเส้นตวัดไปใต้ ช นะครับ) จนกระทั่งในบางครั้ง จะใช้ไปยาลน้อย (ฯ) แทนเส้นตวัด โดยไปเขียนไว้ด้านล่าง ช (ดูตัวอย่างได้ในหนังสือจินดามณี) คนสมัยหลังบางคนไม่เข้าใจการใช้ไปยาลน้อยแบบพิลึกนี้ จึงตัดไปยาลน้อยออกเสียดื้อ ๆ กลายเป็นตัวเขียนที่ขาด ญ ตรงท้ายไป เช่น ปราช สรรเพช ซึ่งผิด (ตัวอย่างเช่น มูลบทบรรพกิจของพระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อย อาจารยางกูร) โดยมีตัวอย่างในภาคสังโยคภิธานเป็นอย่างน้อย)

สังเกตว่า เส้นตวัดล่างของ ញ นั้น เป็นส่วนหนึ่งของตัวอักษร เป็นคนละอย่างกับ ្ញ ที่เป็นรูปเชิงของ ญ

ปัญหาเกิดขึ้นเมื่อ ญ สังโยคกับ ญ ด้วยกัน เพราะเมื่อตัดเส้นตวัดใต้ ញ แล้วเติมรูปเชิง ្ញ ก็จะคล้าย ញ เดิมมาก วิธีแก้ของขอมโบราณมีหลายวิธีตามยุคสมัย เช่น สร้างอักษร ligature ใหม่แทน ญญ สังโยคเสีย (ขี้เกียจวาดอีก) บ้างก็ใช้วัญชการ (คล้ายทัณฑฆาตของไทย) กำกับ บ้างก็ตัดเส้นตวัดแล้วเติมเชิงเสียดื้อ ๆ ทำให้บางทีเข้าใจผิดว่าเป็น ญ ตัวเดียว แต่ภาษาเขมรปัจจุบันใช้รูปเชิงของ ญ พิเศษ เช่นในคำว่า "อญฺญ" เขียนเป็น "អញ្ញ" ซึ่งจะเห็นว่าเชิง ญ จะใช้รูปเหมือนรูปเต็ม

• ตรงนี้ มีอิทธิพลต่อภาษาเขียนของไทยยุคหนึ่งเหมือนกัน คือรูปของเขมรที่ตัดเส้นตวัดแล้วเติมเชิงดื้อ ๆ ทำให้สับสนกับรูป ញ เต็ม โดยเข้าใจว่าใช้ ญ ตัวเดียวแทน ญญ ก็ได้ จึงมีรูปเขียนอย่าง "สญัา" แทน "สัญญา" อยู่พักหนึ่ง (อาจจะโดยจงใจใช้หลักตัดเส้นตวัดแล้วเติมเชิงก็ได้)

ทั้งหมดนี้ คือสิ่งที่จิตรค้นมาได้ ว่ารูป ญ ที่มีเส้นตวัดล่างหรือเชิง (ซึ่งความจริงเป็นคนละอย่าง แต่มีการใช้ปะปนกัน) มีที่ใช้ตรงไหนบ้างในภาษาไทย แต่ในปัจจุบัน ไม่เหลือการใช้เส้นตวัดในฐานะอักษรรูปเชิง (เช่น ในคำว่า ปราช្ញ สรรเพช្ញ สญัา) อีกแล้ว คงเหลือแต่เส้นตวัดล่างในฐานะส่วนหนึ่งของตัวอักษรเท่านั้น ซึ่งจิตรเห็นว่ารกรุงรัง แถมต้องคอยตัดเมื่อประสมกับสระล่าง ทำให้เกิดความลักลั่นอีกด้วย จิตรจึงเขียน ญ แบบไม่มีเส้นตวัดเสมอ รวมทั้ง ฐ แบบไม่มีเชิงด้วย

แต่อย่างที่บอกตอนต้น เรื่อง ญ นี้ยังพออยู่ในความคาดเดาของผมได้อยู่ เมื่อเทียบเคียงกับรูปอักษรเขมร แต่ ฐ ที่ใช้รูปเต็ม ឋ กับรูปเชิง ្ឋ ของอักษรเขมรมาซ้อนกัน โดยมีความหมายเหมือน ฐฐ นี่สิ น่าสงสัยมาก ๆ ว่ามีเหตุผลอะไร แต่น่าเสียดายที่ไม่มีใครมีต้นฉบับที่จิตรเขียนไว้ จึงไม่รู้ความคิดเห็นของจิตรเกี่ยวกับเรื่องนี้

Khon Kaen Transit

วันนี้ตอนบ่ายมีเฮลิคอปเตอร์บินวนในตัวเมืองขอนแก่น เป็นการถ่ายภาพจำลองเหตุการณ์รถติดในระดับที่คล้ายที่กรุงเทพฯ ซึ่งมีแนวโน้มจะเกิดในไม่กี่ปีข้างหน้านี้ จากการประเมินความต้องการเดินทางที่เพิ่มขึ้นในแต่ละปี โดยเทียบเนื้อที่ถนนที่ใช้ ระหว่างรถยนต์ 80 คัน กับการเอาคนออกจากรถมาปั่นจักรยาน และกับเนื้อที่ที่รถเมล์ใช้ (ใช้รถทัวร์แทนรถเมล์แบบ BRT) พร้อมทั้งวัดระดับมลพิษเทียบกันให้เห็นจะจะ

จากนั้นเป็นการแถลงข่าวร่วมกันระหว่างเทศบาลนครขอนแก่น, สนข., สภอ. ขอนแก่น, และมหาวิทยาลัยขอนแก่น กับการจัดทำแผนแม่บท และศึกษาความเหมาะสมด้านวิศวกรรม เศรษฐกิจ และผลกระทบสิ่งแวดล้อมเบื้องต้น เพื่อก่อสร้างระบบขนส่งมวลชนเมืองขอนแก่น

เว็บไซต์ เขาก็มีนะครับ นับว่าขอนแก่นเป็นจังหวัดที่สอง ต่อจาก เชียงใหม่ ที่มีการศึกษาวางแผนสร้างระบบขนส่งมวลชนในภูมิภาค ตามอ่านทางเชียงใหม่ ดูเขาจะเลือกระบบ BRT (bus rapid transit) แบบที่จะทำที่กรุงเทพฯ ไปแล้ว ส่วนขอนแก่นเพิ่งออกสตาร์ท

นอกจากนี้ คงจะมีการรณรงค์ปรับเปลี่ยนพฤติกรรมการเดินทางของชาวเมืองด้วย เช่น ส่งเสริมการปั่นจักรยาน การเดินเท้าเท่าที่ทำได้ การใช้ขนส่งมวลชนให้มากขึ้น การเคารพกฎจราจร การเตรียมพื้นที่จอดรถ ฯลฯ ซึ่งเรื่องเหล่านี้ คงอยู่ในเนื้อหาที่จะถกกันในสภาเมือง

งานนี้น่าสนนะ เข้าแก๊ปเรื่องที่ผมสนใจเอามาก ๆ และนายกเทศมนตรีก็เลือกเอาภาวะน้ำมันแพง และการประเมินเชื้อเพลิงฟอสซิลหมดโลก มาเป็นจังหวะในการรณรงค์ได้เหมาะเจาะดี

ติดแต่ว่า ดูจะอ่อนประชาสัมพันธ์ไปไหม? ท่านแถลงข่าวจริงจังมาก แต่ผู้เข้าฟังมีแต่กลุ่มผู้นำชุมชนกับสื่อมวลชนเท่านั้น ทุกคนใส่เสื้อเหลืองกันหมด จนทำเอาชาวบ้านที่เดินผ่านไปผ่านมาไม่กล้านั่งดูนั่งฟังด้วย (แต่ผมด้านไปนั่งหัวโด่เสื้อไม่เหลือง ใครจะทำไม)

ได้แต่ฝากความหวังไว้กับสื่อมวลชนท้องถิ่นที่เข้าฟัง ว่าจะกระจายข่าวไปให้ทั่วถึง (และหวังว่าชาวบ้านจะยังติดตามข่าวท้องถิ่นอยู่ ไม่ใช่ดูแต่ทีวีกรุงเทพฯ) และหวังว่าระลอกต่อไป จะดูจริงจังกว่านี้