Some Thoughts on Translation

blog ที่แล้ว ผมเขียนถึงการตัดสินใจลดบทบาทงานแปลของตัวเองลง โดยเว้นที่จะลงรายละเอียดเรื่องเนื้องาน เพราะไม่อยากพูดหลายเรื่องในเวลาเดียวกัน ซึ่งจะทำให้ประเด็นสับสน ก็ขอมาพูดเพิ่มเติมใน blog นี้

งานแปลนั้น ที่ผ่านมาก็ได้เจอแนวคิดจากหลายคนเรื่องจะแปลหรือไม่แปลดี ซึ่งเรื่องนี้ก็ไม่ได้เจอเฉพาะภาษาไทย ภาษาอื่น ๆ เขาก็เจอ จึงถือได้ว่าเป็นเรื่องธรรมดา ลองประมวลแนวคิดต่าง ๆ ก็เช่น

pros

• ลด digital divide ยังมีผู้ใช้อยู่มากที่ไม่สามารถใช้ภาษาอังกฤษได้ สำหรับเด็กประถมที่เพิ่งหัดอ่าน ก ข ก กา นี่ยังถือว่าก้ำกึ่ง เพราะแม้เด็กจะรู้ศัพท์ภาษาอังกฤษน้อย แต่ความเป็นเด็กก็ยังพอลองผิดลองถูกในแนวทางของเด็กได้ อีกทั้งงานที่เด็กใช้ก็ยังไม่วิกฤตมาก แต่อีกกลุ่มหนึ่งที่ลืมไม่ได้ คือผู้อาวุโสที่ในรุ่นของท่านยังไม่ได้เน้นเรียนภาษาอังกฤษมาก โดยเฉพาะในต่างจังหวัด หรือแม้แต่เด็กรุ่นใหม่ก็ตาม มีบางสาขาวิชาที่ไม่เคยต้องอ่านตำราภาษาอังกฤษเลย แต่ต้องมาทำงานรูทีนที่ต้องแข่งกับเวลา การมีภาษาไทยเป็นทางเลือก จึงเป็นการอำนวยความสะดวกแก่คนกลุ่มนี้
• กระแสโลกาภิวัตน์ (globalization) ในส่วนเจาะกลุ่มท้องถิ่น พร้อม ๆ กับกระแสที่ทำให้ทั้งโลกเริ่มทำอะไรเหมือน ๆ กันหมด แต่โลกาภิวัตน์ก็มีแนวคิดเรื่องการปรับให้เข้ากับท้องถิ่นด้วย เช่น แมคโดนัลด์ก็มีสูตรกะเพราไก่ หรือจะเป็นเรื่องบังคับอย่างรถยนต์ที่ทำสำหรับประเทศที่วิ่งถนนเลนซ้าย-เลนขวา ซอฟต์แวร์ก็เช่นกัน แนวคิดโลกาภิวัตน์นี้เองที่ทำให้ซอฟต์แวร์เกิดแนวคิด internationalization (I18N) วินโดวส์เลิกทำ Thai Edition, Chinese Edition แล้วเริ่มใช้ I18N มาตั้งแต่ Windows 95 ก็เพื่อเตรียมพร้อมสำหรับการเจาะกลุ่มท้องถิ่นอย่างมีประสิทธิภาพ แนวคิดที่อยู่เบื้องหลังทั้งหมดนี้ ก็คือการปรับตัวในทิศทางย้อนกลับ จากเดิมที่ผู้บริโภคต้องคอยปรับตัวให้เข้ากับส่วนกลาง โลกาภิวัตน์ก็กลับทิศเสียใหม่ ด้วยการให้ส่วนกลางปรับตัวเข้าหาท้องถิ่นด้วย เพื่อความครอบคลุมให้กว้างที่สุด กระแสนี้ทำให้ภาษาท้องถิ่นเริ่มได้รับความสำคัญมากขึ้น คนในยุคโลกาภิวัตน์จึงรู้สึกเท่าเทียมกันมากขึ้นในแง่ภาษา การแปลภาษาจึงเป็นการสะท้อนการตระหนักในความสำคัญของภาษาตนเองอย่างหนึ่ง ท่ามกลางโลกที่ทุกประเทศต่างพร้อมแสดงท่าทีนี้
• เพิ่มความเป็นที่รู้จักของภาษาไทย การที่ภาษาไทยมีการแปลจนขึ้นทำเนียบ supported language นั้น ทำให้ระดับความใส่ใจในการรองรับภาษาไทยของนักพัฒนาส่วนกลางดีขึ้น อันที่จริงแล้ว ในช่วงเริ่มแรกนั้น เราจำเป็นต้องพยายามต่อสู้เอาเองเพื่อให้ได้มาซึ่งการรองรับในระดับโครงสร้างพื้นฐาน เช่น ใน rendering engine และ input method แล้วจึงเริ่มแปลได้ แต่เมื่อแปลแล้ว และ GNOME ได้ประกาศใน release notes ว่าภาษาไทยเป็น supported language แล้ว การร้องขอในเรื่องอื่น ๆ ที่สูงขึ้นไป เช่น การตัดคำ หรือการแก้ปัญหาทั่วไป ก็ย่อมได้รับการตอบรับที่ดีขึ้น หรือแม้แต่ทาง Mozilla ก็เช่นกัน กว่าที่เขาจะรับคำแปลของเราได้ เขาก็ต้องแน่ใจว่าภาษาไทยมีการรองรับโดยพื้นฐานดีพอสมควร แต่การแปลก็ทำให้เกิดความคุ้นเคยบางอย่าง ที่ทำให้เราไม่ต้องรอ check-in แพตช์เป็นปี ๆ เหมือนเมื่อก่อน การแปลเป็นการส่งสัญญาณที่มีประสิทธิภาพอย่างหนึ่ง ว่ามีความต้องการใช้ภาษาไทยเพียงใดในซอฟต์แวร์ของเขา

cons

• ทำให้เด็กไม่กระตือรือร้นเรียนภาษาอังกฤษ แม้ภาษาท้องถิ่นจะมีความสำคัญเพิ่มขึ้นในยุคโลกาภิวัตน์ แต่เวลาที่ติดต่อกับชาวต่างประเทศ ภาษาอังกฤษก็ยังเป็นภาษาที่สะดวกที่สุดอยู่ดี ดังนั้น การแปลข้อความจึงมีผลด้านลบต่อการพัฒนาประเทศ ในแง่ที่ทำให้ประชากรขาดแรงจูงใจ หรือเครื่องมือช่วย ในการเรียนภาษาอังกฤษไปเรื่องหนึ่ง ประเด็นนี้มีนัยสำคัญพอสมควร ดังจะเห็นได้จากการที่เด็กจบใหม่จำนวนมากอ่อนภาษาอังกฤษ หลังจากมีตำราแปลออกมามากมาย การตอบถามปัญหาตามเว็บบอร์ดต่าง ๆ จะเริ่มยุ่งยาก เมื่อผู้ถามต่างเรียกร้องแต่คำตอบภาษาไทย แนะนำลิงก์คำอธิบายภาษาอังกฤษก็โอดครวญ
• แปล doc ดีกว่า อันนี้เป็นบทเสริมของข้อที่แล้ว คือมีบางความเห็น เห็นว่าไม่ควรแปลโปรแกรม แต่แปลเอกสารกับ help ดีกว่า เพื่อช่วยให้คนไทยได้เข้าถึงเทคโนโลยีง่ายเข้า
• ทำให้ผู้ใช้ไทยไม่ใช้โลแคลไทย อันนี้เป็นประเด็นตรงกันข้าม คือเกิดจากผู้ใช้ที่นิยมใช้ UI ภาษาอังกฤษมากกว่าฉบับแปล ..ชอบดูหนังซาวนด์แทร็ก ว่างั้น.. ทำให้เวลาติดตั้งและเข้าระบบ ก็จะเลือกโลแคล en_US ไว้ก่อน ซึ่งผลก็คือ ทำให้ไม่ได้ใช้ส่วนรองรับภาษาไทยที่ขึ้นกับโลแคล เช่น input method และเรื่องอื่น ๆ ที่อาศัยโลแคลเป็นพื้นฐานในการตัดสินใจของโปรแกรม ทำให้การพัฒนาต่าง ๆ เรื่องภาษาไทย แทบจะสูญเปล่า เรื่องนี้ผมก็เคย blog ไว้

ความเห็นของผมเป็นดังนี้:

• ใน blog เรื่องผมเข้าร่วมทีมแปลได้ยังไง ผมได้เล่าไว้ว่า ก่อนที่จะร่วมทีมแปลนั้น ผมไม่เคยเปิดใช้ภาษาไทยเลยเหมือนกัน แต่หลังจากไปเจอกรณีลูกค้าที่ยอมใช้ลินุกซ์ แต่ต้องใช้เมนูภาษาไทย เพราะเขาไม่คล่องภาษาอังกฤษ และต้องการความรวดเร็วในการทำงาน ทำให้ผมต้องเปิดใช้คำแปลภาษาไทยเป็นครั้งแรก และได้รับคำติมามากมายเกี่ยวกับคำแปลที่ขาด ๆ โบ๋ ๆ และใช้ภาษาตลก ๆ ในหลายที่ในตอนนั้น จนนำมาสู่การรายงานปัญหากับทีมแปล และร่วมแปลในแพกเกจที่เจอปัญหา นั่นก็เป็นหลักฐานหนึ่งที่ผมปฏิเสธไม่ได้ ว่า ความต้องการโปรแกรมที่แปลไทยนั้น มีอยู่จริง
• ก่อนที่จะพบกรณีนั้น ผมไม่เคยคิดจะแตะต้องงานแปลเลย เพราะต้องการเน้นงานพัฒนามากกว่า แต่เมื่อได้เปิดใช้เมนูไทยแล้ว ก็พบว่า โปรแกรมที่แปลไม่สมบูรณ์นั้น ให้ความรู้สึกแย่ยิ่งกว่าไม่แปลเลยเสียอีก เพราะจะรู้สึกได้ถึงความไม่เนี้ยบเป็นเนื้อเดียวของเมนูและกล่องโต้ตอบต่าง ๆ ดังนั้น แม้จะไม่พูดถึงว่าควรแปลหรือไม่ แต่ถ้าได้เริ่มแปลแล้ว ควรแปลให้สมบูรณ์
• ประเด็นเรื่องไม่แปลโปรแกรมแต่แปลเฉพาะ help นั้น จะขัดแย้งกันเองในทางปฏิบัติ เพราะโดยทั่วไป วิธีทำงานที่ดีคือ แปลโปรแกรมให้เสร็จ แล้วจึงแปล help เพราะ help จะอ้างถึงเมนู กล่องโต้ตอบต่าง ๆ รวมทั้งภาพหน้าจอตัวอย่าง ถ้าในภายหลังมีการแปลโปรแกรม คุณก็จะต้องไล่แก้ help ทั้งหมดให้ใช้ข้อความตามโปรแกรมด้วยอยู่ดี การที่จะลดความซ้ำซ้อนของงาน จึงควรทำในลำดับกลับกันมากกว่า
• เรื่องการไม่ส่งเสริมการเรียนรู้ภาษาอังกฤษนั้น ผมเห็นด้วยพอสมควร แต่ผมเชื่อว่า การให้ทางเลือกน่าจะดีกว่าอยู่ดี เพราะในบางกรณีเราก็บังคับใช้แต่ภาษาอังกฤษไม่ได้จริง ๆ และเมื่อรวมกับเรื่องผู้ชอบใช้โปรแกรมฉบับไม่แปล ผมก็เห็นว่ายังมีผู้ใช้ที่พยายามจะใช้ภาษาอังกฤษอยู่ดี เพียงแต่จุดบอดของเรื่องนี้ก็คือ ยังขาด UI ที่ดี ในการเลือกภาษาโปรแกรมโดยไม่กระทบกับโลแคลหมวดอื่น ๆ ซึ่งเรื่องนี้ ออกจะ convince นักพัฒนายากสักหน่อย เพราะประเทศพัฒนาแล้ว เขานิยมใช้โปรแกรมฉบับแปลกันเป็นหลัก และเขาก็ถูกทำให้เชื่อในเรื่อง digital divide อย่างฝังลึก เราต้องทำให้เขาเชื่อ ว่าประเทศกำลังพัฒนายังคงต้องการใช้โปรแกรมภาษาอังกฤษอยู่ ก่อนที่จะอภิปรายถึงทางออกต่าง ๆ ต่อไป จุดนี้ ผมคิดว่าจะพยายามหาทางแก้ดู

ในฐานะที่ผมไม่ได้เป็นผู้ริเริ่มการแปล GNOME ผมจึงไม่สามารถพูดแทนกลุ่มผู้ริเริ่มได้ ผมพูดได้เพียงว่า งานแปลนั้นต้อง all-or-none ถ้าได้เริ่มแล้ว ต้องทำให้จบ ไม่งั้นก็ไม่ต้องทำเลย แต่ถ้าถามว่าผมเห็นด้วยไหมที่เขาเริ่ม ผมชั่งน้ำหนักข้อดีข้อเสียและทางออกต่าง ๆ ก็คิดว่าเห็นด้วย

สุดท้าย ก็ขอสรุปลักษณะต่าง ๆ เกี่ยวกับงานแปลในทัศนะของผม:

• งานแปลที่ดี ถ้าได้เริ่มแล้ว ต้องทำให้สมบูรณ์
• งานแปล เป็นงานที่ไม่มีวันเสร็จ ตราบใดที่ซอฟต์แวร์ยังมีการพัฒนาอยู่ งานแปลก็ยังต้องทำควบคู่ต่อไป
• งานแปล เป็นงานที่มีแรงจูงใจเชิงพาณิชย์ต่ำมาก ดังนั้น สมมุติฐานในทฤษฎีโอเพนซอร์สที่อ้างถึง selfish agent ในระบบทุนนิยม ที่เป็นแรงกระตุ้นให้นักพัฒนาสร้างงานออกเผยแพร่แบบโอเพนซอร์สนั้น แทบจะใช้ไม่ได้กับงานแปลเลย งานแปลสามารถขาย service ได้ไหม? ยากครับ แค่จะมีใครยอมใช้โปรแกรมฉบับแปลยังสงสัยกันอยู่ มีใครยอมควักกระเป๋าจ่ายเพื่อให้ได้ฉบับแปลก่อนคนอื่น หรือให้ได้คำแปลในแบบฉบับที่ต้องการไหม? ยากครับ อย่างมาก งานแปลก็เป็นแค่ส่วนเล็ก ๆ ส่วนหนึ่งในโครงการที่ใหญ่กว่าเท่านั้น ชื่อเสียงในวัฒนธรรมแฮกเกอร์เหรอ? เมินซะเถอะ แค่แปลโปรแกรมนี่นะ? งานแปลจึงเป็นงานที่นอกจากจะหนักแบบมาราธอนแล้ว ยังต้องอาศัยใจอย่างมากด้วย

งานแปลที่เป็นทีมเล็ก ๆ แปลกันไม่กี่คน จึงเป็นทีมที่ขาดความยั่งยืนครับ มันจะตายในไม่ช้า จนกว่าจะมีผู้เสียสละเข้ามาช่วยอุ้มมันต่อ