Mantra

เมื่อคืนไปเวียนเทียนมาฆบูชากับแม่ เมื่อตอนเป็นเด็กนั้น นานๆ จะได้ไปเวียนเทียนสักครั้ง เพราะที่บ้านค่อนข้างเป็นคนไกลวัด แม้ตามทะเบียนบ้านจะนับถือพุทธ แต่ดูเหมือนในทางปฏิบัติจะเป็นลัทธิขงจื๊อตามแบบคนจีนโพ้นทะเลมากกว่า คือเน้นการเคารพบูชาบรรพบุรุษ นิยมยกย่องการศึกษา ส่วนที่โรงเรียน ก็เป็นโรงเรียนคริสต์ ไม่เคยพาสวดมนต์ไหว้พระ จะมีก็แต่การสรรเสริญพระเจ้าก่อนเข้าเรียนและหลังเลิกเรียน

ก็เลยเป็นคนสวดมนต์ไม่ค่อยเป็น ตอนย้ายเข้าเรียนโรงเรียนมัธยม การปรับตัวให้เข้ากับธรรมเนียมพุทธ เช่น การสวดมนต์หน้าเสาธง ก็เป็นอีกเรื่องหนึ่งที่ต้องเริ่มฝึกหัดใหม่ จากนั้น ก็ได้เรียนวิชาพุทธศาสนาตามหลักสูตร แต่ก็เหมือนเรียนตามหน้าที่เท่านั้น ไม่ได้รู้สึกสนใจเป็นพิเศษเหมือนวิชาอื่นบางวิชาที่ดู "cool" กว่า

แต่เมื่อเติบโตขึ้น ผ่านการเรียนรู้สิ่งต่างๆ ในชีวิต จนได้มาสัมผัสพุทธศาสนาจริงๆ จังๆ จึงได้เกิดมุมมองที่ต่างไปจากตอนเป็นเด็ก รู้สึกประทับใจในแนวคิดแบบพุทธที่มีหลักการ เป็นเหตุเป็นผล สามารถพิสูจน์ได้ด้วยการปฏิบัติ ทั้งยังเปิดกว้าง ให้อิสระทางความคิดที่จะศึกษาและให้เหตุผลกับแนวทางของศาสนาอื่น

การตั้งคำถามต่อพิธีกรรมต่างๆ ของชาวพุทธเอง ก็เป็นแนวทางหนึ่งของการศึกษาพุทธธรรมด้วย ซึ่งการให้คำตอบต่อเรื่องต่างๆ ไม่จำเป็นต้องเป็นขาวกับดำ แต่ขอให้พิจารณาเหตุปัจจัยตามความเป็นจริง

หนึ่งในคำถามหลายๆ ข้อก็คือ การสวดมนต์และพิธีกรรมต่างๆ นั้น สำคัญแค่ไหน? งมงายหรือเปล่า?

ตามที่เคยอ่านประวัติศาสตร์พุทธศาสนา ดูเหมือนการเน้นพิธีกรรมจะเกิดในยุคท้ายๆ และยังทำให้พุทธศาสนาเสื่อมไปจากอินเดีย แต่ก็ปรากฏว่า พุทธศาสนาที่ไปเผยแผ่ในที่อื่นๆ ก็ยังมีพุทธนิกายตันตรยานแบบนี้ปนไปอยู่ด้วย โดยเฉพาะในจีนและญี่ปุ่น ที่ซึ่งมหายานเฟื่องฟู และพุทธศาสนาดูจะมีความหลากหลายของนิกายสูงมาก

พุทธที่เผยแผ่มายังดินแดนสุวรรณภูมินี้ เป็นนิกายเถรวาท ซึ่งยึดถือตามมติของพระเถระในการประชุมสังคายนาพระไตรปิฎกครั้งแรกหลังพุทธปรินิพพาน ที่จะรักษาพระวินัยทุกข้อที่องค์สัมมาสัมพุทธเจ้าทรงบัญญัติไว้ ซึ่งแม้จะฟังดูเคร่งครัด แต่ผลก็คือ เถรวาทกลายเป็นนิกายที่สามารถรักษาแนวคำสอนไว้ได้โดยไม่ผิดเพี้ยนจากกันมากอย่างที่เกิดกับมหายาน จนพระธรรมปิฎก (ป. ปยุตฺโต) เคยกล่าวไว้ว่า คำสอนของนิกายมหายานต่างๆ นั้น ขัดแย้งกันเองมากกว่าที่ขัดแย้งกับเถรวาทเสียอีก ลักษณะเช่นนี้เอง ที่ทำให้เถรวาทกลายเป็นแหล่งอ้างอิงสำคัญสำหรับการศึกษาพุทธศาสนาของโลก

นั่นคือสิ่งที่เรามี แต่เราก็เอามาผสมผสานกับลัทธิพราหมณ์และความเชื่อภูติผีพื้นบ้าน จนออกจะกลายเป็นการสร้างนิกายตันตรยานขึ้นมาใหม่ โดยไปให้ความสำคัญกับพิธีกรรมและความศักดิ์สิทธิ์มากเกินไป

การสวดมนต์ภาษาบาลีนั้น ไม่ใช่ไม่มีข้อดี ความจริงแล้ว การสวดมนต์มีหน้าที่ของมันอยู่ เช่น:

• เป็นวิธีหลักในการถ่ายทอดหลักธรรมในแบบมุขปาฐะมาตั้งแต่การสังคายนาครั้งแรก ก่อนที่จะเริ่มมีการจารึกเป็นลายลักษณ์อักษรในการสังคายนาครั้งที่ 3
• เป็นวิธีหนึ่งในการอ่านคำสอนให้ถึงชาวบ้าน เพราะคงมีชาวบ้านน้อยคนที่จะได้อ่านพระไตรปิฎกจริงๆ
• เป็นภาษาสากลของชาวพุทธทั่วโลก ถ้าใครได้ดูสารคดี ตามรอยพระพุทธเจ้า คงจะได้ฟังเสียงสวดมนต์ของชาวพุทธที่อินเดีย เนปาล และศรีลังกา จะพบว่า ไม่ได้ต่างจากที่เราสวดกันอยู่เลย

นั่นคือหน้าที่ของพิธีกรรมการสวดมนต์ แต่หน้าที่ที่เหลือของผู้สวดมนต์ก็ยังมี คือต้องระลึกถึงความหมายของบทสวดตามไปด้วย จึงจะมีผลน้อมนำความคิดจิตใจให้เกิดความสงบ และมั่นคงในการปฏิบัติ ซึ่งเรื่องนี้ บทสวดมนต์แปลจะช่วยได้มาก ขณะเวียนเทียนเมื่อคืนนี้ ผมนึกอยากให้พระสงฆ์นำสวดรำลึกถึงคุณของพระรัตนตรัยเป็นทำนองสรภัญญะ ต่อจากบทบาลีปกติด้วย เพื่อจะให้ชาวพุทธได้เข้าถึง และได้ประโยชน์จากพิธีกรรมมากยิ่งขึ้น ก่อนที่เราจะลืมนึกถึงความหมาย จนกลายเป็นพิธีกรรมงมงายในที่สุด

อาจจะมีคำถามอื่นๆ ที่สมควรขบคิดกันอีก เช่น เรากราบพระพุทธรูปที่เป็นอิฐปูนทองเหลืองเพื่ออะไร? การรดน้ำมนต์ทำเพื่ออะไร? คำถามเหล่านี้ ดูเผินๆ อาจเหมือนการท้าทายศาสนาด้วยความคิดวิทยาศาสตร์ "สมัยใหม่" แต่ทัศนคติใดๆ ที่จะปฏิเสธหรือยอมรับอย่างสิ้นเชิงแบบขาวกับดำ ไม่ว่าจะเป็นการปฏิเสธอย่างสิ้นเชิงว่าเป็นเรื่องงมงาย หรือจะเป็นการเชื่อในความศักดิ์สิทธิ์โดยไม่คิดอะไร ก็คงไม่ใช่การใช้เหตุผลแบบ "วิทยาศาสตร์" ที่แท้จริง

อย่างมงายในศาสนา อย่างมงายในวิทยาศาสตร์ และอย่างมงายในคำพูดประโยคนี้ด้วย