แมงกับแมลง

"แมงมีแปดขา แมลงมีหกขา" ครูเคยสอน จำได้ เกมเศรษฐียังเคยเอามาทายเล่น แต่วันนี้เกิดระลึกถึงหนังสือเกี่ยวกับภูมิปัญญาท้องถิ่นของ นิพัทธ์พร เพ็งแก้ว ที่เคยอ่าน เอามาพลิกดูอีกทีแล้วโน้ตไว้ก็ไม่เลว

ชื่อหนังสือคือ ถึงอย่างไรก็อยู่กันมาได้ ในนั้นอัดแน่นด้วยเรื่องของภูมิปัญญาท้องถิ่นเรื่องต่างๆ ทั้งเรื่องหมอตำแย การปลูกเรือนไทย ความรู้เรื่องลม ฯลฯ แต่ด้วยความที่ท่านเป็นคนเพชรบุรี ก็เลยมีเรื่องของเพชรบุรีมากหน่อย ในบรรดาเรื่องที่เขียน มีบทหนึ่งว่าด้วยคำว่า แมง และ แมลง

เริ่มจากอ้างถึงบทความหนึ่ง วิเคราะห์ไว้ว่าคนไทยมีแนวคิดเรื่องอนุกรมวิธาน (taxonomy) โดยมีหลักฐานที่การจำแนกคำว่า แมง กับ แมลง โดยอาศัยจำนวนขา แต่ผู้เขียนได้แย้งว่า การแยกคำสองคำนี้ เป็นเรื่องทางภาษาศาสตร์มากกว่า

• แมง กับ แมลง เป็นตัวอย่างที่นักเรียนภาษาศาสตร์รู้จัก ว่าด้วยการแยกเสียงควบ มล ซึ่งเชื่อว่าเป็นเสียงดั้งเดิมของคนพูดภาษาไทย-ลาว เช่น มลาย มล้าง เมล็ด แมลง โดยที่บางท้องถิ่นไม่สะดวกออกเสียงจึงเก็บเสียง ม ไว้ ในขณะที่บางถิ่นเก็บเสียง ล ไว้ บางถิ่นก็เก็บไว้ทั้ง ม และ ล เช่น
  • ฟ้าแมลบ บางถิ่นออกเสียงเป็น ฟ้าแมบ บางถิ่นเป็น ฟ้าแลบ
  • ตัวเมล็น มีทั้ง ตัวเม็น และ ตัวเล็น
  • มล้าง มีทั้ง ม้าง และ ล้าง
  • แมลง ก็เช่นกัน มีทั้ง แมง และ แมลง
  ซึ่งผู้เขียนตรวจสอบภาษาถิ่นใต้ดู ก็ไม่มีคำว่า แมลง มีแต่ แมง (ภาษาอีสานก็ไม่มี แมลง มีแต่ แมง เหมือนกันนะ)
• วิธีคิดของคนไทยต่างจากตะวันตก ไม่มีเหตุผลที่คนไทยจะมานั่งนับขาแมลงเพื่อจำแนก เพราะไม่ได้มีสาระต่อการดำรงชีพ ตรงกันข้าม สิ่งที่คนไทยสนใจมากกว่าคือ อาการ
  • อ.ประเสริฐ ณ นคร ได้เคยบรรยายว่า จิ้ง กับ กิ้ง มีความหมายใกล้เคียงกัน ใช้เรียกสัตว์ที่มีอาการคลานไปกับพื้น เราจึงมีทั้ง จิ้งหรีด จิ้งเหลน กิ้งก่า กิ้งกือ ซึ่งถ้าเอามานับเข้ากับอนุกรมวิธานก็จะสับสน เพราะคนไทยสนใจที่ อาการ ไม่ใช่ลักษณะทางกายภาพ
  • ภาพเขียนแบบไทย จะไม่เป็น perspective ไม่ได้เน้นมิติใกล้ไกลเหมือนตะวันตก แต่จะเน้นที่ ความรู้สึก หรือ ความเคลื่อนไหว เช่น เน้นอารมณ์ของคนออกทางลายเส้น โดยไม่สนใจระยะใกล้ไกล คนจะตัวเท่าๆ กันหมดทุกระยะ ภาพของน้ำก็จะแสดงสัญลักษณ์ของอาโปธาตุที่เลื่อนไหล แม้จะเป็นน้ำในขันในอ่างก็ตาม
  จะเห็นว่า ความสนใจของคนไทยอยู่ต่างมิติกับตะวันตก จึงไม่น่าจะเน้นลักษณะทางกายภาพจนจำแนก แมง กับ แมลง ออกจากกันด้วยจำนวนขา
• หลักฐานในวรรณคดี ไม่ปรากฏการแยก แมง กับ แมลง ด้วยจำนวนขา จะมีก็แต่การแยก จตุบาท ออกจาก ทวิบาท ซึ่งเป็นการแยกมนุษย์ออกจากเดรัจฉานอย่างหยาบๆ เท่านั้น

หึๆ อาจจะเชื่อมโยงไปถึงเรื่องที่นักชีววิทยาออกมาบอกสื่อให้เรียก ปลาวาฬ ว่า วาฬ เรียก ปลาหมึก ว่า หมึก ได้ด้วยนะ ☺